در هیاهوی روز یا سکوت شب، هر کدام از ما گاه سرمان را به آسمان بلند کرده و به این میاندیشیم که آیا خالق عظیم هستی به ما نظر دارد یا خیر؟ در حقیقت یکی از پرسشهای همیشگی سالکان راه بندگی، چگونگی ارتباط با خالق هستی است. چگونگیای که کیفیتش را میتوانیم از نزدیکترین خلق به او، یعنی حضرت محمد مصطفی(ص) بیاموزیم. هرچند این ارتباط دوسویه است اما در شماره امروز مجال ما تنها این است که سعی کنیم از دریچه سیره و سبک زندگی پیامبر اسلام(ص) به این مورد نظر کنیم. در این خصوص پژوهشهای عمیقی انجام شده است؛ در ادامه با توجه به منابع دینی و پژوهشی مروری بر ارتباط حضرت ختمی مرتبت(ص) با خداوندگار عالم خواهیم داشت.
اول خدایت را بشناس آنگونه که خود گفته است
دین ما مسلمانان با آگاهی و معرفت گره خورده است. آنچنان که در آغاز رسالههای عملیه، پذیرفتن اصول دین با آگاهی و شناخت، ضروری عنوان شده است. ایجاب این امر بر هر مسلمان در سیره پیامبر(ص) بهطرز چشمگیری نمود دارد. پیامبر عظیمالشأن(ص) ما که لحظه لحظه زیست مبارکشان با کلام خداوند ترکیب شده با ذکر آیات و نشانههای خداوندی و نقل بسیاری از توصیهها ما را به شناخت مقام ربوبی حق تعالی دعوت میکنند. از ایشان نقل شده است: «لا احصی ثناء علیک انت کما اثنیت علی نفسک؛ من نتوانم تو را آنچنان که بایست توصیف کنم، تو آنچنانی که خود توصیف کردهای». (طباطبایی، روش رئالیسم، با پاورقی از شهید مرتضی مطهری، قم، صدرا، ص ۱۰۱، پاورقی ج۵) این جملهها هم اشاره دارد توصیف حقیقی خدا همان است که خود بیان کرده است؛ هرچند ممکن است بشر حتی کاملترین بشر به حقیقت او آنچنان که هست، نرسد. پس در نظر داشته باشیم خداشناسی به عنوان نخستین اصل از اصول پنجگانه دین و اولین قدم برای ورود به توحید و مسلمانی است، از همین رو آموزههای اخلاقی اسلام را در یک نگاه میتوانیم به سه قسمت تقسیم کنیم؛ قسمت اول آن درباره ارتباط با خدای رحمان و سلوک راه او است، قسمت دوم در ارتباط با خویشتن است و قسمت سوم در ارتباط با دیگران. در میان این سه دسته، ارتباط با خدا اصلیترین و محوریترین رکن اخلاق اسلامی است.
پیامبر(ص) با همه وجود تسلیم امر خداوند
گفتیم نخستین گام در ارتباط با خداوند متعال، معرفت و شناخت متوجه به حقیقت او است؛ چراکه ارتباط با کسی که هیچ شناختی از او نداریم امکان ندارد. بنابراین، معرفت زیربنای تمام امور بعدی مثل محبت، اطاعت، عبادت و نظیر آن است. فطرت توحیدی دارای سه شاخه است: معرفت، محبت و عبادت. افزایش شناخت با پشتکار و تأمل و تدبر بدست میآید. هر چند معرفت دارای درجههای مختلف است اما میتوانیم از سیره نبوی الگو بگیریم و از خود خدای متعال درخواست کنیم. بالا بردن شناخت و معرفت کار خداوند است، اما انسان باید برای آن زمینهسازی کند.
فضائل معنوی پیامبر(ص) در حقیقت بیانگر ارزشهای حاکم بر رابطه انسان با آفریدگار خویش است. از دیدگاه قرآن، انسان آفریده خداوند است و نشان بندگی او از همان آغاز وجودش نمودار است، زیرا خدا هنگام آفرینش انسان بر ربوبیت خود از فرزندان آدم گواهی گرفته است. این مطلب در سوره اعراف آیه ۱۷۲ آمده است: «و(به خاطر بیاور) زمانی را که پروردگارت از پشت و صلب فرزندان آدم، ذریه آنها را برگرفت؛ و آنها را گواه بر خویشتن ساخت(و فرمود) : آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: آری، گواهی میدهیم، تا روز رستاخیز نگویید ما از این، غافل بودیم (و از پیمان فطری توحید بیخبر ماندیم)».
شاید بتوان گفت مهمترین جنبه در رابطه پیامبر(ص) با خداوند، همین رابطه بندگی و عبودیت است. از دقت در آیات قرآن کریم چنین برمیآید که مقام پیامبر اعظم(ص) در میان سایر انبیا(ع) از لحاظ عبودیت، مقام خاصی است که خداوند متعال در قرآن، تعبیر عبد مطلق را درباره ایشان به کار میبرد؛ در حالی که درباره سایر انبیا(ع) چنین تعبیری در قرآن نیامده است و این خود یکی از فضیلتهای پیامبر اعظم(ص) نسبت به سایر انبیا(ع) است. سوره حدید که بسیاری از بزرگان دینی و فلسفی بر آن شروح و تفاسیر مفصلی نوشتهاند حاوی آیاتی است که این امر را تأیید و تشریح میکند؛ در آیه نهم این سوره آمده است: «او کسی است که آیات روشنی بر بندهاش(محمد) نازل میکند».
فقط برای جلب رضایت معبود
ارتباط با خداوند دارای مواردی است که یکی از آنها نیت پاک و خالص است. در مورد اخلاص پیامبر اکرم(ص) در همه امور و بهخصوص در عبادات در سوره انعام آیه ۱۶۲ آمده است: «بگو نماز و تمام عبادات من و زندگی و مرگ من، همه برای خداوند، پروردگار جهانیان است». همچنین پیامرسانی حضرت محمد مصطفی(ص) و نشر توحید و تبلیغ دین نیز در سوره انعام آیه۹۰ آمده است: «آنها کسانی هستند که خداوند هدایتشان کرده؛ پس به هدایت آنان اقتدا کن(و) بگو: در برابر این(رسالت و تبلیغ)، پاداشی از شما نمیطلبم. این(رسالت) چیزی جز یک یادآوری برای جهانیان نیست (این وظیفه من است)». موارد یاد شده گواه این امر هستند که پیامبر اکرم(ص) جلوه تام و حقیقی همه فضیلتهاییاند که در رابطه انسان با خدای خود مجال ظهور مییابد. با این حال، پیامبر اسلام(ص) در اوج خلوص، کماکان با دارا بودن این فضائل از خداوند درخواست اخلاص در بندگی را دارند، آنجا که در قرآن کریم میخوانیم: «و بگو: پروردگارا! مرا(در هر کار) با صداقت وارد کن و با صداقت خارج ساز و از سوی خود، حجتی یاریکننده برایم قرار ده». (اسرا/۸۰)
آنگونه که من شناختمت تنها تو یاریکنندهای
دیگر مشخصه ارتباط پیامبر(ص) با خداوند رحمان، توکل است. این فضیلت که نشان اعتماد فوقالعاده به مشیت الهی است در سوره توبه، آیه ۵۱ آمده است؛ در قسمتی از آیه که خداوند از حضرت محمد(ص) میخواهد به مردم بگوید: «بگو هیچ حادثهای برای ما رخ نمیدهد، مگر آنچه خداوند برای ما نوشته و مقرر داشته است؛ او مولا(و سرپرست) ماست و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند». اما توکل و رضا به خواست خداوند تنها مشخصه ارتباط موفق پیامبر(ص) با معبودش نبوده است؛ در جای جای قرآن کریم به موارد دیگری نیز اشاره شده است که برای ما راهگشا هستند. بهطور مثال میخوانیم: «آن شخص که از خداوند رحمان در نهان بترسد و با قلبی پرانابه در محضر او حاضر شود». همچنین نبی مکرم اسلام(ص) همواره و در همه حال در صبحگاهان و شامگاهان خداوند متعال را از روی تضرع و خوف یاد میکردند. در این باره نیز میخوانیم: «پروردگارت را در دل خود، از روی تضرع و خوف، آهسته و آرام، صبحگاهان و شامگاهان یاد کن و از غافلان مباش». (اعراف/ ۲۰۵) پس اطاعت، تسبیح، تقرب، استغفار، حقانیت، سجده، رکوع، شکر، تسلیم، تهجد و انابه از دیگر فضائل معنوی نبی مکرم اسلام(ص) است که در قرآن به آنها اشاره شده است.
مظهری از ارتباط با حق؛ معراج
گفتیم که عبودیت پیامبر(ص) رمز شایستگی آن حضرت برای معراج و مشاهده آیات مهم الهی است. معجزهای که تنها برای پیامبر خاتم(ص) مشاهده شده و مثلی از چگونگی ارتباط ایشان با خداوند است. شرح این معراج در سوره اسرا چنین آمده است؛ در سوره اسرا آیه اول آمده است: «پاک و منزه است خدایی که بندهاش را در یک شب، از مسجدالحرام به مسجدالاقصی که گرداگردش را پربرکت ساختهایم برد تا برخی از آیات خود را به او نشان دهیم؛ چرا که او شنوا و بیناست».
به گفته بسیاری از مفسران، در این سوره هدف واحدی دنبال میشود و آن، تسبیح ذات اقدس الهی است و به تعبیر علامه طباطبایی تسبیح در این سوره بر تحمید غلبه دارد. پس آغاز و انجام این سوره با تسبیح ذات الهی همراه است. در وسط سوره هم در آیاتی چند، تسبیح خداوند آمده است. علامه طباطبایی(ره) آیات ۲۰، ۵۸ و۱۱۰ را از غررالآیات این سوره معرفی کرده است. از علامه جوادی آملی نیز ذکر شده است: «شاید بتوان آیات ۱۵، ۳۶، ۵۳، ۷۰، ۷۹ و۸۲ را نیز از آیات کلیدی و برجسته این سوره دانست. این سوره با تسبیح خداوند متعال شروع میشود و با حمد و تکبیر او پایان میگیرد، «تسبیح» نشانهای است برای پاکسازی و پیراستن از هرگونه عیب و نقص. «حمد» نشانهای است برای آراستن به صفات فضیلت و «تکبیر» رمزی است به پیشرفت و عظمت». معراج، تعامل متقابل میان انسان کامل زمینی و فرشتگان و مآثر و آثار آسمانی است؛ هم آنها از مشاهده حضرت ختمی مرتبت(ص) طرفی ببندند؛ هم آن حضرت از شهود آیات غیبی خدا بیشتر آگاه شده و گزارش جامعی از آیات آسمانی خدا به زمینیهای در انتظار بدهد.
( تفسیر تسنیم، ج۴۸، ص ۱۲۷)
منابع:
ارتباط با خدا و اخلاق بندگی
مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی نور الیقین ذیل مبحث معراج
نظر شما